Digitalizacja dziedzictwa kulturowego w Małopolsce. Analiza procesu w instytucjach muzealnych
Na podstawie ankiety badawczej, w której wzięło udział 31 jednostek, przeanalizowano proces digitalizacji w małopolskich instytucjach muzealnych.
Wśród nich znalazło się 26 jednostek, dla których organizatorami są samorządy terytorialne, 3 jednostki o charakterze prywatnym oraz 2, którymi kierują organizacje pozarządowe. Ponadto wśród ankietowanych instytucji znalazły się 3 muzea okręgowe – z Krakowa, Tarnowa i Nowego Sącza. Badanie przeprowadzono w celu identyfikacji aktualnego stanu digitalizacji zasobów kultury w małopolskich muzeach. Dodatkowym celem było zebranie informacji na temat sposobu i intensywności korzystania przez mieszkańców Małopolski z zasobów kultury cyfrowej.
Dziedzictwo kulturowe dla przyszłych pokoleń
Digitalizacja (cyfryzacja), to proces przekształcania informacji utrwalonej w formie analogowej na postać cyfrową. Proces digitalizacji dziedzictwa kulturowego przyczynia się zarówno do zwiększenia dostępności wytworów kultury, jak i umożliwia poszczególnym instytucjom przeprowadzenie inwentaryzacji i archiwizacji zasobów, a to kolei daje szansę na zachowanie ich dla przyszłych pokoleń. Digitalizacja dziedzictwa kulturowego jest przedsięwzięciem wielopłaszczyznowym i konieczne jest podejmowanie działań w zakresie strategicznego planowania, zapewnienia odpowiedniej infrastruktury technicznej, wykwalifikowanej kadry, a co za tym idzie również przeznaczanie niezbędnych środków finansowych.
Do najważniejszych przedsięwzięć w dziedzinie digitalizacji na poziomie europejskim należy powstanie inicjatywy UE i2010 na rzecz bibliotek cyfrowych, a następnie uruchomienie Europeany – cyfrowej platformy, na której gromadzone są zdigitalizowane zasoby europejskiego dziedzictwa kulturowego. Europeana zapewnia obecnie dostęp do ponad 54 milionów pozycji (w tym obrazu, tekstu, dźwięku, wideo i materiałów 3D) ze zbiorów ponad 3700 bibliotek, archiwów, muzeów, galerii i zbiorów audiowizualnych z całej Europy.
W Polsce podmiotem odpowiedzialnym za wdrażanie unijnych zaleceń w zakresie digitalizacji jest Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego (MKiDN), które powołało organ pomocniczy w postaci Zespołu ds. Digitalizacji. Pierwszym wysokobudżetowym projektem – mającym na celu stworzenie stabilnego systemu finansowania projektów digitalizacyjnych – był Wieloletni Program Rządowy Kultura+ na lata 2011–2015 (Program). Efektem programu było finansowanie działalności wyznaczonych 5 Centrów Kompetencji, których głównym zadaniem była koordynacja działań związanych z digitalizacją w danym sektorze kultury.
Jak i dlaczego instytucje digitalizują zbiory?
W latach 2007-2020 małopolskie instytucje kultury przeprowadziły około 30 projektów, dofinansowanych z krajowych, jak i regionalnych programów operacyjnych mających na celu cyfrowe utrwalanie i udostępnianie zasobów dziedzictwa kulturowego. Muzea realizują proces digitalizacji zbiorów w zróżnicowanej formie. Dominującym modelem jest poleganie wyłącznie na siłach własnych, a tylko część instytucji wchodzi we współpracę z podmiotami zewnętrznymi bądź całkowicie zleca te działania na zewnątrz.
Większość ankietowanych jednostek, które digitalizują swoje zbiory, nie stworzyła własnego programu digitalizacji zbiorów. Przeważająca grupa wykorzystuje w tym zakresie standardy wypracowane przez zewnętrzne instytucje – najczęściej NiMOZ czy MKiDN, co wskazuje na istotną rolę tych jednostek w przygotowywaniu dobrych praktyk dla omawianego zagadnienia. Jednak takie podejście prowadzi do braku skoordynowanych działań w zakresie digitalizacji dóbr kultury, która generuje m.in. trudności w udostępnianiu zdigitalizowanych eksponatów do cyfrowych bibliotek działających w formie agregatów treści (np. Europeany czy FBC), które wymagają określonych formatów plików.
Jak wskazują wyniki badania podstawowym celem jest digitalizacji jest chęć zachowania odwzorowań eksponatów dla przyszłych pokoleń oraz wykorzystanie cyfrowych kopii do użytku wewnętrznego instytucji. Ważnym celem okazało się też zwiększenie dostępności do zbiorów, dzięki publikowaniu cyfrowych reprodukcji na stronach intenetowych.
Wykres 1. Deklarowany cel digitalizacji zasobów dziedzictwa kulturowego przez małopolskie instytucje kultury
Źródło: opracowanie własne (n=22)
Kto i dlaczego korzysta ze zdigitalizowanych zbiorów?
Najwięcej zwolenników korzystania z tzw. współczesnych dzieł kultury w postaci e-booków, filmów i programów można znaleźć wśród najmłodszej grupy wiekowej respondentów – 72,8% deklaracji. Zainteresowanie tą formą zasobów spada jednocześnie wraz z wiekiem. Podobnie sytuacja przedstawia się w przypadku zasobów bibliotecznych – Małopolanie w wieku 18–24 lata korzystają z nich najczęściej – 52,7% deklaracji. W zakresie wykorzystywania zasobów muzealnych sytuacja przedstawia się odwrotnie, tutaj prym wiodą seniorzy – 45,1% deklaracji.
Wykres 2. Korzystanie przez Małopolan z wybranych form cyfrowych zasobów dziedzictwa kulturowego a wiek (%)
Źródło: Opracowanie własne na podstawie wyników badania (n=3002)
Mieszkańcy Małopolski wskazali, że największą popularnością cieszą się tzw. współczesne dzieła (np. e-booki, filmy, programy telewizyjne) dostępne za pośrednictwem Internetu. Korzystanie z tych zasobów zadeklarowało ponad 60% respondentów. Na drugiej pozycji z wynikiem 38,6% uplasowały się zasoby biblioteczne (np. książki, starodruki, rękopisy, mapy, nuty). Co istotne, mieszkańcy Małopolski stosunkowo chętnie korzystają również z zasobów muzealnych – 32,5% deklaracji.
Najczęściej Małopolanie korzystają z cyfrowych zasobów kultury w celach naukowych i edukacyjnych (niemal ⅓ wskazań). To także sposób na rozrywkę i formę spędzania wolnego czasu dla ponad ¼ respondentów, a 13,6% respondentów wskazało też aspekt rozwoju osobistego i potrzebę zgłębiania informacji (10,3%).
